U Dvorcu kralja Nikole sinoć je otvorena izložba Crnogorsko ćirilićno štamparstvo XV i XVI vijeka i promovisana knjiga Đurđa Crnojevića.

Na otvaranju Dragan Radulović /pročitan govor predsjednika Matice crnogorske, jer je bio objektivno spriječen da otvori izložbu zbog opštepoznatih zdravstvenih prilika/ kazao je:

Matica crnogorska predano radi na njegovanju kulture sjećanja crnogorske nacije i društva, jer znamo da poruke iz naše prošlosti imaju smisla i vrijednosti samo ukoliko ih svaka generacija iznova protumači, kritički valorizuje i prihvati kao svoje. Tek u saglasju poruka iz prošlosti sa vrijednostima savremenog svijeta kome težimo – uspostavljaju se žive, identitetske i kulturne veze koje jedan narod drže na okupu, a njegovu budućnost čine izglednijom i prosperitetnom.
Imajući na umu upravo takvu kulturu sjećanja, Matica crnogorska – u razumijevajućoj saradnji sa Ministarstvom kulture Crne Gore i Glavnim gradom – obilježila je dva značajna jubileja crnogorske prošlosti: 525 godina od štampanja Oktoiha prvoglasnika u Crnojevića štampariji i 500 godina od štampanja Psaltira i Služabnika – prvih knjiga iz ćirilske štamparije Božidara Vukovića Podgoričanina u Veneciji.

U istorijskom postojanju crnogorskog naroda kroz vjekove postoje mnogi prijelomni događaji koji su određivali budućnost i uticali na formiranje njegove svijesti o sebi. Utemeljenje i rad prve državne štamparije u Crnoj Gori uveliko prevazilazi njene granice i moć. Odlukom Đurđa Crnojevića da u Veneciju pošalje ljude sa zadatkom da izuče vještine zanata – najvjerovatnije u radionici Andrije Paltašića Kotoranina, prvog crnogorskog štampara latiničnih knjiga – sa namjerom da naučeno potom primijene u Crnoj Gori. I da to bude u prvoj državnoj štampariji ne samo među Južnim Slovenima na Balkanu, nego i u tadašnjoj Evropi. A sve to u vrijeme kada se Crna Gora sasvim izvjesno suočava sa nestankom kao država...
Tom vizionarskom odlukom i njenim ostvarenjem, Crna Gora se upisuje u nadolazeću civilizaciju štampane knjige, i to uspijeva da učini decenijama prije nego mnogo veće i bogatije zemlje. Mala mediteranska Crna Gora je u vrijeme pozne renesanse i sveopšteg preobražaja evropskog duha prihvatila štampu pokretnim slovima, to najblistavije dostignuće zapadne civilizacije. Ona postaje organski dio evropske kulture, kojoj su njene knjige ljepotom i grafičkim dometima dale poseban doprinos. Crnojevića štamparija je zvjezdani trenutak državničke mudrosti i primjer epohalnog ostvarenja onog suštinskog u kulturi svog vremena.
Luču crnogorskog ćirilskog štamparstva – nakon pada Crnojevića Crne Gore pod Osmansku vlast – održava neugaslom Božidar Vuković Podgoričanin u Veneciji. Okuplja stručne ljude, znatnim dijelom i one koji su već imali iskustvo iz crnogorske štamparije Crnojevića, i nastavlja da izrađuje bogoslužbene knjige na ćirilici. Knjige Božidara Vukovića, a kasnije i njegovog sina Vićenca, distribuirale su se i prodavale diljem zemalja pravoslavnog hrišćanstva, pogotovo na Balkanu, jer su zadovoljavale duhovnu potrebu. Tako da su odavno postale kulturno i nacionalno dobro najviše vrijednosti, ne samo u Crnoj Gori, nego i u ostalom pravoslavnom svijetu. Samo u Bugarskoj postoje 43 knjige iz Vukovića štamparije i 13 inkunabula Crnojevića.

Venecija je u XVI vijeku balkanskim narodima bila „druga Vizantija“, slobodno područje na kojem se primjenjuje preneseno Vizantijsko kulturnoistorijsko nasljeđe. Tada je u njoj bilo više od 230 štamparija pa je s razlogom nazvana gradom knjiga. Jednu od tih štamparija je 1519. godine otvorio Božidar Vuković, Crnogorac rodbinski povezan s bogatom mletačkom porodicom Della Vecchia. Njegova je štamparija bila najveće i najplodnije slovensko izdavačko središte u XVI vijeku. Poslije njegove smrti 1539. godine, štampariju je naslijedio njegov sin Vićenco Vuković, a od 1566. godine u vlasništvu je Jakova Krajkova koji je prvi bugarski štampar ćiriličnih inkunabula. „Nasljeđe Vukovićevih“ uključuje i dobru trgovačku mrežu za širenje knjiga među slovenskim narodima na Balkanu. Mletački i dubrovački arhivi spominju kancelarije i skladišta Božidara Vukovića u Dubrovniku, Kotoru, Splitu, Beogradu, Vidinu, potom u manastirima Dečani i Mileševo...

Matica crnogorska je uspostavila saradnju sa Nacionalnom bibliotekom „Sv. Ćirilo i Metodije“ iz Sofije, Naučnim arhivom Bugarske akademije nauka, sa Centrom za slovensko-vizantijska proučavanja „Ivan Dujčev“ iz Sofije, kao i sa Nacionalnom i univerzitetskom bibliotekom „Sv. Kliment Ohridski“ iz Skoplja. Kod svih smo nailazili na prijateljsku podršku i spremnost da nam otvore svoje bibliotečke fondove i omoguće prikupljanje materijala za ovu izložbu. Kontakti su ostvareni, saradnja započeta, i u zajedničkom interesu ćemo nastaviti da radimo na novim projektima.
Matica crnogorska će istrajati na zadatku da sa posebnom pažnjom, a u skladu sa svojim programskim opredjeljenjem, vrednuje sve ono što je bitno za očuvanje kulturnog i nacionalnog identiteta crnogorskog naroda, jer to je naš stvarni rezervoar duhovne snage i temeljni zalog za budućnost.
Dragi prijatelji, proglašavam izložbu otvorenom.

Ivan Jovović: Promocija : Psaltir s posljedovanjem Đurđa Crnojevića 1494.

Moji uvaženi prethodnici već su saopštili mnoge značajne i neizostavne činjenice koje se tiču predmetne knjige, od njenog nastanka, sadržine, pa do načina njene rekonstrukcije i publikovanja, čime su poslije pola milenijuma simbolično ponovno ukoričene stranice jednog od najreprezentativnijih djela srednjevjekovnog crnogorskog ćirilskog štamparstva. Ovakve knjige, poput Psaltira, kao i čitava djelatnost štampe nijesu izolovani incident kulture koji se pojavio na tlu srednjevjekovne Zete, već njihov nastanak isključivo treba povezati sa bogatom tradicijom koja je naslijeđena iz prethodnih istorijskih epoha.
Svakako da ostvarenja proizašla iz ljudskog duha, u principu, smatraju se opštim dobrom, naročito ako ona imaju univerzalni karakter. Ipak, proizvode ljudskog duha možemo sagledavati prvenstveno kao individualna ostvarenja koja nastaju u okviru društvenih kolektiviteta. Književna i umjetnička ostvarenja nastala u minulim vremenima neminovno dovodimo u kontekst prostora gdje su nastala, pa saglasno tome, ona u savremenim uslovima postaju sastavni dio nacionalne kulture ili baštine jedne države.

Duhovni prostor Crne Gore predstavlja svojersnu riznicu kulturnih tradicija u kojem su se stoljećima dominanto dodirivale i prožimale, ali i sukobljavale vrijednosti Istoka i Zapada, stvarajući amalgan, koji je savremenu crnogorsku kulturu učino osobenom i prepoznatljivom, što se svakako odnosi i na srednjevjekovno štampanje knjiga na tlu Crne Gore. Nije jednostavno pratiti istorijske procese na crnogorskom prostoru, koji su imali često dramatična obilježja, s obzirom da je ovo područje bilo i ostalo granični medijum kultura i religija, što je u osnovi podrazumijevalo krupne promjene civilizacijskih obrazaca. Upravo oblasti Crnogorskog primorja i basena Skadarskog jezera zbog njihovog složenog istorijskog nasljeđa predstavljaju fenomene koji zahtijevaju stalnu interpretaciju.

Poduhvat štampanja knjiga je prvorazredno svjedočanstvo o inkluziji ljudi sa crnogorskog prostora u ondašnje glavne tokove evropske kulture, tim prije, ako imamo u vidu vanredno teške političke okolnosti u Zeti u drugoj polovini XV stoljeća, naročito nakon pada Skadra u ruke Osmanlija 1479. godine, uslovile su još jedno izmještanje sjedišta Zetske mitropolije u utvrđenje Obod, koji neizostavni topos crnogorske duhovnosti i državnosti, u kojem je Ivan Crnojević imao i dvor, zbog čega je Riječki grad u jednom kratkom periodu bio duhovna i svjetovna prijestolnica Zete/Crne Gore. Vizionarstvo Ivana Crnojevića, koje je naslonjeno na prepisivačku tradiciju nastalu u skritorijumima balšićkih zadužbina, ostvareno je djelatonošću njegovog sina Đurđa Crnojevića, osnivanjem prve državne štamaprije na slovenskom Jugu, što će utisnuće neizbrisiv pečat ukupnoj crnogorskoj duhovnosti. Iz Venecije u Crnu Goru došla je štamparija, tridesetak godina poslije njenog izuma, što je dokaz civilizacijskih potreba tadašnjeg crnogorskog društva i jedini obljesak renesanse u unutrašnjosti Crne Gore. Izdanja Crnojevića štamaprije su : Oktoih prvoglasnik, Oktoih petoglasnik, Psaltir s posljedovanjem, Trebnik i Četvorojevanđelje jesu liturgijske knjige pečatane staroslovenskim jezikom i predstavljaju prve crnogorske ćirilične inkunabule, koje predstavljaju rijetka izdanja štampanih knjiga nastalih prije 1500. godine. Ovo je značajna civilizacijska tekovina, koja je shodno kriterijumima paleoslavista, uvrstila Crnogorce u red slovenskih naroda, zajedno sa Hrvatima, Česima i Ukrajincima.

Štampar Makarije i drugi znani i neznani štamapari bili su učenici Kotoranina Andrije Paltašića, koji je u Mlecima između 1476. i 1499. godine štampao 40 inkunabula. Krugu naših majstora ili bolje reći umjetnika koji su bili uključeni u štamparsku djelatnost krajem XV i početkom XVI vijeka pripadaju osim spomenute ličnosti, Božidar i Vićenco Vuković, Šimun Kotoranin, Jeronim Zagurović iz Kotora, Stefan Marinović iz Skadra, Luka Ulcinjanin, jeromonah Pahomije iz Rijeke “ot ostrov Dioklitijaskog jezera”, Damjan iz Spiča, Stefan Paštrović, iguman Prečiste Krajinske, Mojsije iz Budimlje, koji su za sobom ostavili cijeli opus štampanih liturgijskih knjiga na staroslovenskom, grčkom i latinskom jeziku, što pokazuje da je vještina štampanja ubrzo postala intelektualna svojina značajnog broja ljudi sa crnogorskog prostora. Posljednja naučna istraživanja pokazala su da je štampana knjiga bila takođe intelektualna potreba duboko u unutrašnjosti Crne Gore, jer je samo 1543. godine u Bijeom Polju dostavljeno iz štamparije Vićenca Vukovića 33 ćirilske knjige na slovenskom jeziku, kako izvorno stoji u dokumentu. Dakle, riječ je o jedinstvenom kulturnom fenomenu da se na tako malom geografskom prostoru pojavi toliko štampara, što ukazuje da su Crnogorci na prelazu iz srednjeg u novi vijek bili na putu prosvjećenih evropskih naroda.

Objašnjenje, odnosno tumačenje navedene pojave, tj. jedne od najbitnijih komponenti crnogorske prošlosti već više od jednog stoljeća pokušavaju da odgonetnu kako domaća, tako i inostrana stručna javnost.Gotovo testamentarno, pred kraj života, akademik Pavle Mijović je postavio naučnu hipotezu, proizašlu iz dosad objavljenih istorijskih izvora, po kojima je Nikola Radaković, zlatar iz Bara, ličnost koja u naučnoj literaturi slovi kao pronalazač metalnih matrica, pomoću kojih su u knjige utiskivane gravire. Ovaj zaboravljeni Baranin je umro u Zadru krajem 1451. ili početkom 1452. godine ostavljajući za sobom mehanički pribor za štampu, što ipak nije dovoljan podatak da bi se dokazalo da je Zeta tehniku štampanja upoznala prije Gutenbergoava pronalaska, Međutim, ovo jeste putokaz koji ukazuje da je u Baru postojala tehnika izrade gravira putem metalnih matrica, zbog čega štamparsko umijeće ili vještina ne treba da iznenađuje pola vijeka kasnije, na vanredno lijepim ilustracijama pravoslavnih bogoslužbenih knjiga nastalih u štampariji Crnojevića. Nažalost, iako su ove činjenice decenijama poznate i dostupne, crnogorske naučne i kulturne ustanove uopšte nijesu inicirale bilo kakva arhivska istraživanja koja bi utvrdila naš eksluzivitet u tehnici štampanja knjiga, niti su utvrdile korelativnost u štamparskoj djelatnosti između brojnih lica – štampara, koji su po osnovu svog rada ili porijekla neraskidivo povezani sa crnogorskim prostorom.

Da je u proteklom periodu postojalo kontinuiranog i integrativnost pristupa u radu ovih ustanova odavno bi se prepoznala činjenica da je štamparska djelatnost u srednjem vijeku omogućila pojavu interkulturalnosti na ovom prostoru, o čemu svjedoči i Misal Don Đon Buzuka-a iz 1555. godine, koji predstavlja prvu albansku štampanu knjigu, nastalu, po mišljenju lingvista, na prostoru današnje ulcinjske ili rubnim djelovima barske opštine (Krajina). Alphabet ove liturgijske knjige je uglavnom latinski, a njenu osobenost čini sedam ćirilskih slova i značajno prisustvo slavizama, tj. slovenskih riječi. Ovim i sličnim djelima ukupna baština Crne Gore sadrži ne samo zanimljive nego autentične kulturne obrasce.

Mnoga pitanja razvojnog puta crnogorske kulure su i dalje otvorena, i čini se nedovršena, mada takvo stanje nije neobjašnjivo, s obzirom da je sintagma crnogorska kultura prvi put oficijelno izgovorena tek 1968. godine, dakle, prije nešto više od pola vijeka, i tada uz burne reakcije i rasprave. Zato ne čudi da se crnogorska srednjevjekovna tradicija i dalje tretira kao baština okolnih naroda i država. Savremeni crnoogorski identitet mora pronaći odbranbeni refleks na takve podle konstrukcije, upravo kroz afirmaciju svih onih pozitivnih vrijednosti tri civilizacija kruga, koji su odgovarajućim formama ugrađeni u narodni i državni život crnogorskog naroda. Na fonu navedenog je izdavačka produkcija Matice crnogorske, koja je fototipskim izdanjem Psaltira iz 1494. godine htjela da našu srednjevjekovnu tradiciju učini dostupnu široj i stručnoj javnosti. Jedan od najznačajnih renesansnih ljudi sa našeg prostora - štampar Božidar Vuković, u pogovoru svojih knjiga redovno saopštava motiv njihovog nastanka. Da su u crnogorskim udžbenicima bile adekvatno zastupljene renesansne ličnosti poput štampara, vovode i plemića Božidara Vukovića Podgoričanina, ne bi u javnom diskursu Crne Gore opstojala primitivna omalovažavanja najdubljih slojeva crnogorske duhovnosti i državnosti – dukljanske tradicije. Takvi neka prilježno čitaju crnogorske ćiriliske knjige, kao na primjer, jedno od izdanja Zbornika za putnike iz 1520. godine, u kojem između ostalog stoji : " ... ja grešni i posljednji među ljudima, nedostojni Hristov sluga, Božidar Vuković, otišavši iz moje otadžbine, iz zemlje Diokletijske, koja je u predjelima makedonskim, iz grada zvanog Podgorica, blizu bivšeg grada zvanog Dioklitija, koga je nekada sazidao car Dioklecijan u svoje ime..”. Upravo ovaj i drugi srednjevjekovni zapisi ukazuju da davno minula vremena imaju svoj kontinuirani iskaz u našoj kolektivnoj memoriji u različitim periodima crnogorske prošlosti.

Bez pretenzije da ovaj osvrt pretvorim u recepciju srednjevjekovnog crnogorskog ćirilskog štamparstva smatram da ličnost Božidara Vukovića zaslužuje adekvatnu valorizaciju, jer on nije zavičajna, nego ličnost nacionalnog formata. Stoga njegovu bistu ili nazive ustanova prosvjete i kulture treba da po njemu imaju gradovi širom Crne Gore, ne samo Podgorica, a Bar je među prvopozvanim u tom pogledu, s obzirom na poznate relacije Božidara Vukovića i ovog područja.