Piše: Mr.sc. Ivan Jovović

Večerašnje moje obraćanje cijenjenom auditorijumu nije samo u ulozi urednika ovog izdanja, s obzirom da ovdje postoji i subjektivni element, jer prezentujem knjigu svog prijatelja Petra Lekića, čiji rad i ukupni njegov stručni angažman sa zadovoljstvom pratim skoro deceniju. Takođe, drago mi je da je Matica crnogorska, kao ustanova kulture, prepoznala vrijednost predmenog štiva, pa je u njenoj izdavačkoj produkciji objavljena prva knjiga Petra Lekića, pod naslovom Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori (I-XVIII vijek).

Petar Lekić se ovom knjigom referirao za buduće istraživačke projekte crnogorskog srednjevjekovlja, jer se kao mlad čovjek uhvatio u koštac sa tematikom, koja zahtijeva ne samo entuzijazam i posvećenost, nego i konstantno profesionalno usavršavanje, naročito zbog deficita istoričara medijavelista u Crnoj Gori. Potrebno je napomenuti da je autor kao mlad istoričar odlučio da svoju radnu karijeru ne gradi na istorijskim temama XX stoljeća, koje kod nas uglavnom imaju dnevno – političku upotrebljivost, već se Lekić odlučio za put kojim se rjeđe ide, ulazeći u lavirinte srednjeg vijeka. Na tom polju nije lako pružiti jednostavna objašnjenja pojava i procesa, naročito na tlu Crne Gore, ne samo zbog uništenja izvorne arhivske građe, nego značajne devastacije ukupnih materijalnih dobara naših predaka, zbog čega je neophodno poznavanje i drugih naučnih disciplina, od arheologije, preko lingvistike, pa do istorije umjetnosti, pa je primjenom interdisciplinarnog pristupa nastala ova knjiga.

Knjiga Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori je pokušaj da se na osnovu kultova svetaca kao izraza religijskog poštovanja i obredne prakse crkve izvrši interpretacija jednog segmenta života Hristove crkve na tlu Crne Gore, od najranijih pomena zaključno sa XVIII vijekom. Iako, možda na prvi pogled, ova publikacija djeluje mala obimom, u njoj su zastupljeni svi hrišćanski kultovi na tlu Crne Gore, čiju materijalizaciju prepoznajemo u obliku crkava, manastira, odnosno samostana, bratovština i sl. Kultovi su u dugom vremenskom razdoblju održavali vjerovanja pojedinca, kao što su zavjetne crkve ili dvorske kapele vladara ili izraz uže ili šireg kolektiviteta, poput katedralnih ili sabornih crkava.

Putem kanonizacije čitav niz lica vremenom je dobio svetački oreol, s obzirom da je zadugo kanonizacija bila u nadležnosti područnih biskupija ili episkopija, pa osim patrijarha, papi, među svetim ličnostima imamo brojne biskupe, episkope, sveštinike, monahe tj. sva ona lica koja su po kriterijumima crkvene dogme uglavnom podvižništvom ili mučeništvom zaslužili da njihovo ime bude dio liturgije, odnosno u čiju čast su pisana hagiografska literatura, a sve u cilju širenja kulta. Svakako da centralno mjesto zauzimaju biblijske ličnosti, mada uslijed navedenog pristupa u kanonizaciji ličnosti teško je dati tačan podatak koliko postoji svetačkih kultova.

U knjizi Petra Lekića zastupljeno je 133 kulta, od čega 99 opštih ili zajedničkih, kao i 12 pravoslavnih i 12 katoličkih kultova. Opšti ili zajednički kultovi predstavljaju duhovnu baštinu pravoslavne i katoličke crkve nastalih prije raskola 1054. godine. Letimičnim pregledom knjige možemo uočiti da je ubjedljiva njihova brojnost u kategorizaciji kultova na tlu Crne Gore, kao što su sv.Nikola, sv.Marko, sv.Jovan/Ivan, sv.Đorđe/Đurađ, sv.Luka i mnogi drugi, dok su kasnije utemeljeni kultovi nastajali u okrilju pravoslavne i katoličke crkve bili izraz njihovog različitog istorijskog razvoja. Tako, na primjer, dolaskom Nemanjića na tlu Duklje/Zete započinje izgradnja pravoslavne duhovnosti, manifestujući se, između ostalog, u kultovima svetih kraljeva ove dinastije, poput sv. kralja Stefana, sina kneza Vukana Nemanjića, ktitora manastira Morače, dok sa nastankom novih monaških redova sa Zapada u XIII stoljeću, dominikanaca i franjevaca, u naše krajeve dolaze kultovi sv.Domenika, sv.Frana Asirškog, sv. Antuna Padovanskog i dr.

Među brojnim svetačkim kultovima nalaze se i oni čiji nastanak je neodvojivo povezan sa crnogorskim prostorom. Dio njih je uslijed popularnosti među vjerujućim narodom prevazišao neke lokalne ili administrativne okvire, a riječ je o kultovima sv.kneza Vladimira Dukljanskog i sv. Vasilija Ostroškog, koji vjekovima okupljaju različite narodnosti i vjeroispovjesti, pa im ta njihova osobenost daje ekumensku dimenziju. Uz kultove sv.Petra Cetinjskog i blažene Ozane Kotorske, kao i jednog broja ne toliko poznatih i raširenih domaćih kultova, poput pravoslavnih sv.Stefana Piperskog i sv.Stefana Štiljanovića iz Paštrovića, odnosno u katoličkih blaženika Gracije iz Mua (Boka) ,bl. Đura iz Bara i dr, što sve naprijed navedeno upućuje na konstataciju da geografski mali prostor Crne Gore možemo uslovno nazvati terra sancta, s obzirom na brojnost autohtonih svetačkih kultova, naročito ako imamo u vidu činjenicu da je najstariji domaći kult bokeljskih mučenika sv.Petra, Andrije i Lovra svečano proslavljan u Dubrovniku još 1026. godine. Osim spomenutog, zastupljenost kultova u predmetnoj publikaciji navodi nas na zaključak da se njihov varijetet najviše ogleda na području Crnogorskog primorja i basena Skadarskog jezera.

Knjiga Petra Lekića pruža sintetizovan prikaz dijela istorijata hrišćanskih crkava na tlu Crne Gore, intepretirajući samo neke bitne sastavnice svetačkih kultova. Polazna osnova za izradu ove knjige bili su prvenstveno pisani istorijski izvori, razna akta privatnog i službenog karaktera, o čemu svjedoči obimna korištena literatura, koja se nalazi na kraju predmetne publikacije. Da bi što vjerodostojnije prikazao poštovanje svetačkih kultova tokom srednjevjekovne faze crnogorskog društva, autor se koristi fototipskim izdanjima srednjevokvnih crkvenih knjiga, kao što su Oktoih i Psaltir štampane za vrijeme dinastije Crnojevića ili Crkovnog ljetopisa barskog nadbiskupa Andrije Zmajevića, kao i nizom drugih relevatnih izvora, poput saborskih akata. Osim navedenog, u objašnjenju zaista složene tematike, u nedostaku pisane građe, koristi freskopise, ikonostase i druge artefakte koji predstavljaju osnov za postojanje nekog svetačkog kulta. Dakle, Petar Lekić u pisanju ove knjige držao se metodoloških postulata, baziranim na naučnom pozitivizmu, a ne na neprovjerenim narodnim kazivanjima i pripovijedanjima, čiji nekritički sadržaji su dugo vremena opstajali, zbog čega je, nažalost, kod prosječnog crnogorskog čitaoca takva pseudoistorija više prijemčiva negoli predmetna publikacija, temeljena na egzaktinim podacima. Upravo Matica crnogorska preko vlastite izdavačke produkcije želi da, saglasno mogućnostima, podrži istraživačke projekte, odnosno aktivno sudjeluje u onim djelatnostima koje nazivamo kultura sjećanja. Produkt ove uslovno nazvane naše misije jeste , između ostalog, i ova knjiga, u kojoj autor uspjeva na pojedinim mjestima da demistifikuje određene pojave, kao što je to slučaj sa kultom sv.Martina, koji je vremenom zamijenjen kultom sv.Stefana Dečanskog kod dijela crnogorskog stanovništva, što dalje otvara neke šire identitetske teme poput nedovoljno izučenog procesa konverzije vjere u unutrašnjosti Crne Gore. Uostalom, Petar Lekić nas je podsjetio , odnosno ubicirao neke rijetke kultove u Crnoj Gori, za koje je samo stručna ili naučna javnost znala, a vjerovatno značajnom dijelu sadašnjeg klera pravoslovane i katoličke crkve u Crnoj Gori predstavljaju nepoznanicu, poput sv.Kirila Aleksandrijskog, sv. Oresta, sv.Dionizija i drugih. Upravo ove činjenice pokazuju upotrebnu vrijednost knjige, koja je svojom strukturom prilagođena širem krugu čitalaca.
Da svetački kultovi imaju veliko identitetsko značenje za jednu užu ili širu zajednicu, odnosno da determinišu određeni prostor u dugom vremenskom intervalu, autor ukazuje na više mjesta dajući adekvatna objašnjenja za ove pojave širom Crne Gore, od naziva naselja, planina, brda, ostrva i na drugih lokaliteta, pri čemu je dovoljno izdvojiti sljedeće u cilju razumijevanja tematike, kao što su nazivi, grad – hotel Sveti Stefan po istoimenom svecu, a do XX vijeka nazivao se Sušćepan, Nikoljac, naselje kod Bijelog Polja, po sv.Nikoli, planina Sutorman iznad Bara, po sv.Romanu, selo Mikulići u barskoj opštini, od staroslovenskog oblika sv.Mikula odnosno Nikola, Sutvara, selo u Grblju, po sv.Varvari, ostrva sv.Neđelja ispred Petrovca i Gospa od Škrpjela pred Perastom, selo Vladimir u ulcinjskoj opštini, po sv.Vladimiru, utvrđenje Đurđevac iznad Budve, po sv.Đorđu/Đurđu i dr. Ovdje bih apostrofirao još jednu činjenicu da je u izradi ove knjige autor praktikovao i terenski rad, ubicirajući toponime koji su nastali iz svetačkih kultova.

Ova knjiga je još jedna potvrda u nizu aktuelnosti identitetskih tema u savremenoj crnogorskoj istoriografiji, gdje se Petar Lekić odlučio da na jedan atipičan način prezentuje sakralno nasljeđe crnogorskog i drugih naroda na ovom prostoru. Uostalom, autor je pokazao kako su katolička i pravoslavna crkva preko svojih ustanova radile na utemeljenju i njegovanju kultova, pri čemu je data posebna pažnja onim gdje su bila sjedišta nadbiskupa i biskupa, odnosno episkopa i mitropolita, koja su se odlikovala najvećim stepenom ceremonijala, o čemu imamo živo svjedočanstvo koje seže u srednji vijek, a riječ je o tripundanskim svečanostima u Kotoru.
Treba naglasiti da je autor manirom objektivnog istraživača ukazao da ova tema u našem srednjevjekovlju je tretirana samo periferno, za razliku od institucionalnog pristupa koji postoji u našem okruženju. Zato rad Petra Lekića ima dodatnu vrijednost, s obzirom da je promovisao i kandidovao temu koja mora biti u fokusu naših kulturnih i naučnih ustanova, jer da su glavni istorijski tokovi hrišćanskih crkava, pravoslavne i katoličke, objektivno tumačeni u stručnoj i naučnoj javnosti, te adekvatno prezentovani širokom publikumu, ne bi postojali u javnom diskursu stavovi kojim se pežorativno govori o dukljanskoj državnoj i duhovnoj tradiciji, niti bi se moglo dovoditi u pitanje istorijski karakter Crnogorske pravoslavne crkve.

Petar Lekić se u predmetnoj publikaciji isključivo služio činjenicama, koje su lako provjerljive, želeći da ukupno hrišćansko nasljeđe predstavi integralno, nezavisno od toga da li je nastanak i širenje nekog kulta bilo u vezi sa državno – političkim projekcija Vizantije ili Rima, dinastija Vojislavljevića ili Nemanjića, Mletačke Republike bilo drugih državnih formacija koje su obuhvatale današnji prostor Crne Gore, od najranijih tj.apostolskih vremena zaključno sa dinastijom Petrovića.

Autor se ovom knjigom aktivno legitimisao kod stručne javnosti u Crnoj Gori, kao lice na koje se može osloniti crnogorska medijavelistika, naročito u tumačenju kulturne istorije. Imajući u vidu njegovo profesionalno opredjeljenje, siguran sam da mu je objavljivanje knjige predstavlja podstrek u daljem, nadam se, plodnom istraživačkom radu.